Έρευνα-Κείμενα: Ελένη Μαχαίρα και Δημήτρης Μπαρσάκης (συντονιστής)
Συμμετείχαν: Ιωάννα Καλογήρου και Κατερίνα Μαχαίρα
Ο μεγαλύτερος οικισμός της 3ης χιλιετίας π.Χ. και η ολοκληρωτική καταστροφή του σήμερα...
Λίγοι γνωρίζουν την ύπαρξη του πρωτοελλαδικού οικισμού στην περιοχή της Μάνικας Χαλκίδας και ελάχιστοι έχουν ίσως κάποια ιδέα για το μέγεθος και τη σπουδαιότητά του. Δεν φταίνε όμως ουσιαστικά οι πολίτες που δεν γνωρίζουν, αλλά αυτοί που δεν έχουν κάνει και δεν κάνουν το χρέος τους να ενημερώσουν επαρκώς και υπεύθυνα σε κάθε επίπεδο, αυτοί που έως τώρα δεν προέβαλαν και δεν ανέδειξαν τον πολιτισμό της Μάνικας, αυτοί που δεν τον προστάτεψαν και τον άφησαν τελικά στο έλεος τόσο των αρχαιοκαπήλων όσο και των οικοδομικών συμφερόντων. Έτσι, μέσα στις τελευταίες δεκαετίες συντελέστηκε η καταστροφή και ο αφανισμός της προϊστορικής Μάνικας, του μεγαλύτερου κέντρου οργανωμένης κατοίκησης στην Ευρωπαϊκή ήπειρο κατά την 3η χιλιετία π.Χ.
Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ
Μάνικα ονομάζεται σήμερα μια αστικοποιημένη, πεδινή και παραθαλάσσια περιοχή της Κεντρικής Εύβοιας, η οποία βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4-5 χιλιομέτρων βορειοανατολικά από τη Χαλκίδα, ακριβώς στα δυτικά του δρόμου Χαλκίδας-Αρτάκης. Συχνά, πάντως, η Μάνικα δεν διακρίνεται από τη συνοικία Έξω Παναγίτσα, της οποίας αποτελεί τρόπον τινά προέκταση, χωρίς να υπάρχει σαφές διαχωριστικό όριο μεταξύ τους.
Το τοπωνύμιο Μάνικα είχε κατ' αρχάς δοθεί αποκλειστικά στο δυτικότερο άκρο της περιοχής, το οποίο σχηματίζει μια επιμήκη χερσόνησο και εισχωρεί γύρω στα 500 μέτρα μέσα στη θάλασσα. Αυτή η "γλώσσα" ξηράς δεν ξεπερνά σε υψόμετρο τα 3,50 μέτρα και έχει στην αρχή της (στο "λαιμό") κάπου 70 μέτρα πλάτος, ενώ στην απόληξή της (στο "κεφάλι") το πλάτος της φτάνει τα 175 μέτρα. Επειδή το όλο σχήμα της συγκεκριμένης χερσονήσου μοιάζει με βραχίονα και παλάμη, έλαβε το όνομα Μάνικα, το οποίο προέρχεται από τη λατινική λέξη "manus" (=χέρι).
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ο προϊστορικός οικισμός της Μάνικας ιδρύθηκε κάπου στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ, στις αρχές δηλαδή της Πρωτοελλαδικής περιόδου (3000-1900 π.Χ.) και ορισμένοι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι πρόκειται για Κυκλαδική αποικία, επειδή ένα αξιόλογο ποσοστό των ευρημάτων είναι Κυκλαδικού τύπου. Η μεγαλύτερη ακμή του τοποθετείται στο δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ, κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ (περίπου 2500-2250 π.Χ.), ενώ από τα μέσα της 2ης χιλιετίας φαίνεται πως άρχισε να ερημώνεται.
Σχεδιάγραμμα της Έφης Σαπουνά-Σακελλαράκη.
Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ
Η εντυπωσιακή, για τα δεδομένα εκείνης της εποχής, ανάπτυξή του οικισμού της Μάνικας, ευνοήθηκε προφανώς από τα πολλά φυσικά του πλεονεκτήματα και κατά κύριο λόγο από τη στρατηγική του θέση, απ' όπου μπορούσε να ελέγχει τη θαλάσσια επικοινωνία και το εμπόριο διά μέσου του Ευβοϊκού κόλπου, αποτελώντας τη "γέφυρα" μεταξύ των νησιών του Αιγαίου και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Εκτός αυτού, όπως προκύπτει από την αρχαιολογική έρευνα, υπήρξε σημαντικό κέντρο κατεργασίας και εμπορίας οψιανού και μετάλλων.
Ο πρωτοελλαδικός οικισμός, διαθέτοντας ένα οδικό σύστημα που διαμόρφωνε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, εκτεινόταν σε τουλάχιστον 20-25 εκτάρια, δηλαδή 200-250 στρέμματα, ενώ ο πληθυσμός του κατά την περίοδο της ακμής του έφτανε τους 6 με 7 χιλιάδες κατοίκους.
Τα ανατολικά όρια του οικισμού προσέγγιζαν (σε μήκος ενός περίπου χιλιομέτρου) το δρόμο Χαλκίδας-Αρτάκης, ενώ τα δυτικά φαίνεται πως σε κάποια σημεία ξεπερνούσαν τη σημερινή ακτογραμμή, δεδομένου ότι η υποβρύχια έρευνα έχει εντοπίσει οικοδομικά λείψανα και μέσα στη θάλασσα, σε απόσταση μάλιστα έως και 200 μέτρα δυτικά από το άκρο της χερσονήσου.
Το νεκροταφείο βρισκόταν στη νοτιοανατολική πλευρά του οικισμού και ήταν οργανωμένο σε συστάδες τάφων. Κατά τον Αδ. Σάμψων, καταλάμβανε 5-6 εκτάρια και υπολογίζεται ότι οι διατηρημένοι πρωτοελλαδικοί τάφοι ανέρχονταν στις 5 χιλιάδες.
Συστάδα ανεσκαμμένων τάφων (Αδαμάντιος Σάμψων).
Η ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ
Στις αρχές του 20ου αιώνα εντοπίστηκαν δίπλα το δρόμο Χαλκίδας-Αρτάκης οι πρώτοι 3-4 πρωτοελλαδικοί τάφοι, τους οποίους ανέσκαψε το 1904 ο Χρήστος Τσούντας.
Ύστερα από 2 χρόνια, όταν κατά την άροση παραπλήσιου χωραφιού αποκαλύφτηκε και νέος τάφος, η Αρχαιολογική Εταιρεία ανέθεσε τη διενέργεια ανασκαφής στον Γεώργιο Παπαβασιλείου, ο οποίος το 1906 ανέσκαψε μια συστάδα 50 λαξευτών τάφων, που έδωσαν σπουδαία ευρήματα.
Περίπου μισό αιώνα μετά την ανασκαφή του Παπαβασιλείου, ο Δημήτριος Θεοχάρης πραγματοποίησε το φθινόπωρο του 1955 περιορισμένη ανασκαφική έρευνα επί της χερσονήσου της Μάνικας, αποκαλύπτοντας τα θεμέλια αρκετών κτηρίων της Πρωτοελλαδικής ΙΙ.
Το καλοκαίρι του 1982 ανακαλύφθηκε σημαντικό μέρος του πρωτοελλαδικού νεκροταφείου και ερευνήθηκαν από τον Αδαμάντιο Σάμψων πολυάριθμοι ασύλητοι τάφοι. Συνεχίζοντας ο ίδιος την έρευνα κατά τα έτη 1983 και1984, επιβεβαίωσε ότι το νεκροταφείο ήταν ενιαίο και ανήκε σε μία ολόκληρη και ασυνήθιστα μεγάλη Πρωτοελλαδική πόλη.
Το Νοέμβριο του 1986, με αφορμή αίτηση για οικοδομική άδεια, η τότε έφορος αρχαιοτήτων Εύβοιας, Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, πραγματοποίησε ανασκαφή στο οικόπεδο Παπασταματίου, στη νότια πλευρά του οικισμού. Η ανασκαφή στη συγκεκριμένη θέση συνεχίστηκε το καλοκαίρι του επόμενου έτους και εντοπίστηκαν συνολικά 18 λαξευτοί τάφοι της Πρωτοελλαδικής ΙΙ, από τους οποίους ελάχιστοι ήταν ασύλητοι ή μερικά συλημένοι.
Ραμφόστομες πρόχοι, τηγανόσχημο σκεύος, διάφοροι τύποι αγγείων και κανθαρόσχημο κύπελλο (Γεώργιος Παπαβασιλείου).
ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Κτήρια
Λείψανα πρωτοελλαδικών κτηρίων έχουν εντοπιστεί σε πολλά σημεία του οικισμού, με ιδιαίτερα μεγάλη πυκνότητα στο βορειοανατολικό τμήμα του (οικόπεδο Ραγιά), όπου ανασκάφηκε σημαντικός αριθμός οικημάτων, κατά κανόνα ορθογώνιου σχήματος, με δωμάτια και αποθηκευτικούς χώρους, αυλές και λιθόστρωτα.
Ένα διαφορετικού χαρακτήρα πρωτοελλαδικό κτήριο εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική πλευρά του οικισμού και πολύ κοντά στη θάλασσα, το οποίο είχε υποτυπώδη θεμέλια και εκτεταμένα λιθόστρωτα. Στα δάπεδα αυτού του κτηρίου και στο γύρω χώρο του υπήρχαν χιλιάδες κομμάτια οψιανού, είτε σχηματισμένα εργαλεία είτε απολεπίσματα και πυρήνες, γεγονός που σε συνδυασμό με τον τύπο της κατασκευής του κτηρίου, δείχνει ότι επρόκειτο για εργαστήριο κατεργασίας οψιανού. Δυστυχώς, στη θέση του προϊστορικού εργαστηρίου ανεγέρθηκε βίλα (το 1982), χωρίς να ληφθεί πρόνοια ούτε καν κατασκευής υπόγειου, ώστε ο χώρος να μην καταστραφεί και να παραμείνει τουλάχιστον προσιτός.
Σε μικρή απόσταση από το εν λόγω εργαστήριο και κατά μήκος 150-200 μέτρων στην άκρη της θάλασσας, υπάρχουν πρωτοελλαδικά θεμέλια τοίχων και λιθόστρωτα, που δείχνουν ότι και η ξηρά και ο οικισμός προεκτείνονταν τουλάχιστον 100 μέτρα μέσα στη θάλασσα.
Στο άκρο της χερσονήσου, επίσης, έχουν εντοπιστεί τα θεμέλια αρκετών προϊστορικών οικημάτων, αλλά και τμήματα οχυρωματικού περιβόλου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Όλα σχεδόν τα οικήματα ανήκουν στην Πρωτοελλαδική ΙΙ, είναι χτισμένα το ένα πλάι στο άλλο και χωρίζονται με στενούς δρομίσκους.
Ανασκαφή πρωτοελλαδικού κτηρίου (Αδ. Σάμψων).
Τάφοι και κτερίσματα
Από ένα σύνολο 5.000 περίπου τάφων, έχουν ανασκαφεί γύρω στους 300 έως σήμερα και όπως φαίνεται είναι απειροελάχιστες οι πιθανότητες να αυξηθεί αυτός ο αριθμός, αφού σχεδόν όλη η έκταση του πρωτοελλαδικού νεκροταφείου έχει ήδη οικοδομηθεί ή καταστραφεί από ποικίλες επεμβάσεις.
Από την αρχαιολογική μελέτη προκύπτει ότι οι τάφοι της Μάνικας αφορούν σε μια καλά οργανωμένη και ιεραρχημένη κοινωνία. Πρόκειται για λαξευτούς θαλαμοειδείς τάφους, που αποτελούνται από δυο μέρη, τον ταφικό θάλαμο και τον "δρόμο" του, την πρόσβασή του δηλαδή. Ο θάλαμος έχει συνήθως τραπεζοειδές σχήμα και σπανιότερα κυκλικό, ενώ το δάπεδό του είναι αρκετές φορές στρωμένο με χαλίκι. Ο "δρόμος" είναι περίπου τετράγωνος και συχνά φέρει μία έως τρεις λαξευμένες βαθμίδες. Η θύρα του τάφου κλεινόταν με μια πλάκα και μικρότερες πέτρες.
Το μήκος των ανεσκαμμένων ταφικών θαλάμων κυμαίνεται από 1,20 μέχρι 2,40 μ, το πλάτος τους από 1,20 μέχρι 2,30 μ. και το ύψος τους αρχίζει από 1,20 και φτάνει έως και 1,80 μ. Το πλάτος της εισόδου τους είναι γύρω στο ένα μέτρο και οι πλευρές του "δρόμου" από 0,80 έως 1,20 μ.
Οι τάφοι είχαν κτεριστεί με πήλινα αγγεία, όπως φιάλες, αμφορείς, χύτρες, πρόχοι (ραμφόστομες και μη), κύπελλα (μόνωτα, δίωτα, κανθαρόσχημα), σκύφοι, πυξίδες, τηγανόσχημα σκεύη κλπ. Επίσης, έχουν βρεθεί μαρμάρινα αγγεία και μαρμάρινα ειδώλια, λεπίδες οψιανού, αργυρές λαβίδες και ένα χάλκινο μαχαίρι. Σε γενικές γραμμές, τα κτερίσματα των πρωτοελλαδικών τάφων της Μάνικας έχουν Ελλαδικά, Κυκλαδικά και Ανατολικά χαρακτηριστικά.
Τάφος με πλάκα εισόδου (Έφη Σαπουνά- Σακελλαράκη, οικόπεδο Παπασταματίου).
Μαρμάρινο ειδώλιο Κυκλαδικού τύπου (Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη).
Καθιστό ειδώλιο από γκριζοπράσινο λίθο (Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη).
Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Μέσω της επίσημης ιστοσελίδας του Υπουργείου Πολιτισμού (Οδυσσεύς, http://odysseus.culture.gr), η αρμόδια Εφορία Αρχαιοτήτων (ΙΑ' ΕΠΚΑ) ενημερώνει τους ενδιαφερόμενους σχετικά με το ωράριο λειτουργίας των αρχαιολογικών χώρων της Μάνικας: "Ώρες Λειτουργίας / Χειμερινό: Από 1η Νοεμβρίου έως 31 Μαρτίου 2010: 08:30-15:00 / Υπαίθριοι χώροι. Ανοικτοί συνεχώς". Από την ίδια ιστοσελίδα, πληροφορούμαστε ακόμη ότι σήμερα παραμένουν επισκέψιμοι μερικές δεκάδες πρωτοελλαδικοί τάφοι.
ΔΥΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ (αποκλειστικές φωτογραφίες του αρχαιολόγου και προέδρου της Ε.Ε.Σ, κου Χαρ. Φαράντου, 1982). Πάνω: Στο χώρο του πρωτοελλαδικού εργαστηρίου κατεργασίας οψιανού έχουν σημαδευτεί με λευκές γραμμές τα σημεία όπου θα πέσουν τα "πέδιλα" οικοδομής. Κάτω: Διακρίνονται στο έδαφος οι δύο χάρτινες "τάπες" στις τρύπες όπου έχει τοποθετηθεί δυναμιτιδα, για να γίνει η ανατίναξη ενός πρωτοελλαδικού τάφου.
Επισκεφτήκαμε τη Μάνικα, έχοντας τεράστια περιέργεια για το τι επρόκειτο να συναντήσουμε. Με τους χάρτες και τα σχεδιαγράμματα των ανεσκαμμένων θέσεων στα χέρια, περπατήσαμε όλη την έκταση κατά μήκος και κατά πλάτος, από το δρόμο Χαλκίδας-Αρτάκης έως την παραλία και το άκρο της χερσονήσου. Και τελικά, αυτό που συναντήσαμε από την πρωτοελλαδική "μεγαλούπολη" της Μάνικας, αρκεί μία και μόνη λέξη να το περιγράψει: ΤΙΠΟΤΑ!
Τίποτα, εκτός από οικοδομές, μονοκατοικίες, πολυκατοικίες και βίλες, κι ανάμεσά τους μερικά "ξέφωτα" περιφραγμένα με σήτες, κάποια οικόπεδα καλυμμένα από αγριόχορτα και μπάζα, που από τη μια στιγμή στην άλλη θα οικοδομηθούν κι αυτά. Η ανεξέλεγκτη δόμηση των τελευταίων δεκαετιών αφάνισε τον προϊστορικό οικισμό. Οι αρμόδιοι έκλεισαν τα μάτια και σιωπηλά νομιμοποίησαν την αυθαιρεσία. Αυτή είναι η τραγική σημερινή πραγματικότητα, για την οποία όλοι βέβαια οι υπαίτιοι νίπτουν τας χείρας!
Πήγαμε πρώτα στη χερσόνησο, να ψάξουμε τα ίχνη της ανασκαφής του Δ. Θεοχάρη, που είχε φέρει στο φως αρκετά πρωτοελλαδικά κτήρια το 1955 και ακολούθως δημοσίευσε (1959) τα πορίσματα εκείνης της εργασίας "με την ελπίδα ότι θα κινήσουν το ενδιαφέρον διά την αποκάλυψιν του σπουδαίου αυτού προϊστορικού κέντρου της Ευβοίας", όπως ο ίδιος σημείωνε τότε. Σήμερα, μόνο ένας μικρός σωρός από πέτρες "διασώζεται" στο δυτικό και πλατύτερο τμήμα της χερσονήσου, όπου είχε γίνει η ανασκαφή, χωρίς να υπάρξει έκτοτε συνέχεια της έρευνας.
Αλλά η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν στην αρχή της χερσονήσου, στο στενότερο δηλαδή τμήμα της, το οποίο αναφέρεται και ως ο "λαιμός" της. Εκεί υπάρχει ένα καρνάγιο και δίπλα του ακριβώς ένα χωράφι που η αρχαιολογική υπηρεσία το έχει χαρακτηρίσει αρχαιολογικό χώρο. Το χωράφι αυτό είναι πνιγμένο στα αγριόχορτα και έχει περιφραχτεί με σήτα (σε κάποια αρκετά παλιά εποχή). Στη νότια πλευρά του βρίσκεται μια πορτούλα από σιδερόπλεγμα, που είναι κλειδωμένη με σκουριασμένη αλυσιδίτσα και λουκετάκι.
Το πραγματικό μεγαλείο, όμως, δεν είναι ούτε στην είσοδο ούτε στην περίφραξη ούτε στο… εσωτερικό του "αρχαιολογικού χώρου", αλλά στις δύο πινακίδες που πλαισιώνουν την πορτούλα. Η μία έχει στηθεί προ αμνημονεύτων ετών, όπως το βεβαιώνει η κατάστασή της και γράφει "ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ". Μην ψάχνετε, αυτό ακριβώς εννοεί, το συγκεκριμένο χωράφι με τα αγριόχορτα. Η άλλη πινακίδα, πάντως, φαίνεται ολοκαίνουργια και κάτω από τον τίτλο της "ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΣΤΟ ΛΑΙΜΟ ΜΑΝΙΚΑΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ" υπάρχει ένα ενημερωτικό κείμενο, που έχει βεβαίως συνταχθεί από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία και δεν θα θέλαμε καθόλου να το σχολιάσουμε, ούτε από πλευράς σύνταξης και διατύπωσης ούτε και από πλευράς περιεχομένου και ακρίβειας των πληροφοριών που παρέχει. Παραθέτουμε τη φωτογραφία της πινακίδας και ο αναγνώστης θα καταλάβει…
Αφήνοντας τον "επίσημο αρχαιολογικό χώρο" και σέρνοντας μαζί μας μια βαθιά θλίψη και απογοήτευση, διασχίσαμε τα δρομάκια της σύγχρονης Μάνικας, με την ελπίδα να εντοπίσουμε μερικές από τις ανεσκαμμένες θέσεις και κάποιο κτηριακό ή ταφικό λείψανο του προϊστορικού οικισμού. Μάταια όμως, όλα τα καταβρόχθισε το μπετό.
Ωστόσο, καθώς προχωρούσαμε προς τη νοτιοανατολική πλευρά του οικισμού και σε απόσταση περίπου 2 εκατοντάδων μέτρων από τον οδικό άξονα Χαλκίδας-Αρτάκης, εντοπίσαμε μια εντελώς πρόσφατη ανασκαφή που φαίνεται πως είναι σε εξέλιξη αυτό τον καιρό. Σε μια κλειστή με σήτα (και λουκέτο) αυλή και μπροστά από κάποια παραπήγματα, έχουν αποκαλυφθεί σε μικρό βάθος τα λείψανα ενός ακόμα κτηρίου του πρωτοελλαδικού οικισμού. Να σημειώσουμε ότι λίγο δυτικότερα από αυτό το σημείο, ο Αδ. Σάμψων είχε ανασκάψει στις αρχές της δεκαετίας του '80 ένα εκτεταμένο πρωτοελλαδικό κτήριο σε βάθος μόλις 20 εκατοστών. Σχετικά, πάντως, με το νέο αυτό εύρημα δεν έχει έως σήμερα ακουστεί κάτι και φυσικά ανυπομονούμε να μάθουμε από την αρχαιολογική υπηρεσία περί τίνος πρόκειται και, κυρίως, τι θα απογίνει. Δεν μπορεί, κάτι θα πρέπει να ανακοινωθεί.
Ερείπια πρωτοελλαδικού κτηρίου που μόλις αποκαλύφθηκαν και η ανασκαφή είναι (;) μάλλον σε εξέλιξη.
Συνεχίζοντας νοτιοανατολικά, περάσαμε από το χώρο όπου είχε ανασκαφεί ένας αρκετά μεγάλος αριθμός τάφων, όλοι τους όμως αφανισμένοι σήμερα. Αλλά και πάλι πέσαμε πάνω σε μια κάπως πρόσφατη αποκάλυψη. Οριακά στην άκρη ενός μικρού και αδιέξοδου δρόμου, που είναι παράλληλος προς τον κεντρικό δρόμο Χαλκίδας-Αρτάκης και η μεταξύ τους απόσταση δεν είναι ούτε 100 μέτρα, έχει υποχωρήσει ένα κομμάτι του οδοστρώματος και έχει φανεί από κάτω ο θάλαμος ενός τάφου, στη μία πλευρά του οποίου διακρίναμε χτισμένους λίθους. Παρόμοιους πρωτοελλαδικούς τάφους, με λίθους χτισμένους σαν παραστάδες, αναφέρει και η Έφη Σακελλαράκη. Όσο για το συγκεκριμένο τάφο, παραμένει ανοιχτός στην άκρη του οδοστρώματος και απ' ότι φαίνεται λειτουργεί ως κάδος απορριμμάτων και υπόνομος.
Το σημείο όπου έχει υποχωρήσει το οδόστρωμα και αποκαλύφθηκε ένας ακόμη προϊστορικός τάφος.
Αναχωρήσαμε από τη Μάνικα με το κεφάλι σκυφτό. Στη θλίψη και την απογοήτευση, που μας συνόδευαν από το ξεκίνημα ήδη αυτού του οδοιπορικού, προστέθηκε η ντροπή, αλλά και ο θυμός πλέον. Ξανάρθε στο νου μας το "ωράριο λειτουργίας των αρχαιολογικών χώρων της Μάνικας", το οποίο εκδίδει επιμελώς η αρχαιολογική υπηρεσία της Εύβοιας. Τι ειρωνεία, αλήθεια! Είναι ασύλληπτα αυτά που συμβαίνουν, αλλά είναι η πραγματικότητα! Είναι πικρή, αλλά δεν αρκεί η διαπίστωση της Έφης Σαπουνά- Σακελλαράκη: "Η Μάνικα βρίσκεται σε μια περιοχή σημαντικότατη, αλλά εξαιρετικά άτυχη αρχαιολογικά". Δεν είναι απλώς θέμα ατυχίας η ολοκληρωτική καταστροφή του μεγαλύτερου πρωτοελλαδικού οικισμού. Είναι θέμα εγκληματικής αδιαφορίας, ανευθυνότητας και ασυνειδησίας πολλών…
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δημήτρης Θεοχάρης: "Εκ της προϊστορίας της Ευβοίας και της Σκύρου", Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τόμος ΣΤ', Αθήνα 1959.
Αδαμάντιος Σάμψων: "The Early Helladic graves of Maniκa", 1987.
Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη: "Νέοι τάφοι στη Μάνικα Χαλκίδας", Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τόμος ΚΖ', 1986-87.
Επαμεινώνδας Βρανόπουλος: "Ιστορία της αρχαίας Εύβοιας", Αθήνα1987.
Αδαμάντιος Σάμψων: "Ο Πρωτοελλαδικός οικισμός και το νεκροταφείο της Μάνικας Χαλκίδας", 1988.
Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών: http://www.archetai.gr
Υπουργείο Πολιτισμού / Οδυσσεύς: http://odysseus.culture.gr/
[Τεύχος 16, Μάιος 2011]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου